| |
Dimili konusanlar (Dimililer) iki ana kesimden olusur.
Bir kesimi kendisini Kirmanc olarak tanimlarken, diger kesimi Zaza olarak adlandirir.
Kirmanclar Kizilbastir. Zazalar ise, hemen hemen tamamen Sunidirler.Yani Kirmanc-Zaza ayrimi, Alevi-Suni bölünmesiylede örtüsür. Iki kesim arasindaki bölünmenin baslangici, inanç ayriliginin yani sira farkli göç dalgalarina ait olmalariyla da iliskili olabilir. Bölünmüs olmalarina ve günümüzde kendilerini farkli tanimlamalarina karsin, Kirmanclar ve Zazalar ortak bir orjinden gelmektedirler.
Kuskusuz bu yargiya ezbere ulasmiyoruz.
Biliyoruz ki, iki kesim bir ve ayni dili konusur. Ayni dili konusmak tek basina ele alindiginda her durumda mutlaka köken birligine isaret etmez. Bu dogru. Ama, iki kesimin köken birligine isaret eden baska kanitlar da var:
Söz gelimi her iki kesimde de kendilerini Dimili olarak tanimlayanlara rastliyoruz. Kangal, Divrigi ve Zara Alevileri arasinda (Topardiç köyü ve diger bazi köylerde) "Em Dimiliyan'in (Kürtçe de "Biz Dimiliyiz" demektir) diyenler var. Bir çogu, özellikle genç kusaklar, ana dillerini unutmus; Kürtlesmis ya da Türklesmisler.
Buna ragmen kimlik bilincini koruyanlar hala mevcut.
Disariya karsi kendilerini Zaza olarak tanimlayan Siverek ve Çermik Zazalari, kendi aralarinda etnik adlari olarak Dimili terimini kullanirlar.
Kirmanclar (Merkezi Dersim) arasinda konustuklari dili Dimilki olarak adlandiranlar bulundugunu da biliyoruz.
Dimli konusan Bingöl Kizilbaslari (örnegin Hormekliler), ayni dili konusan yanibaslarindaki Sunni inançtan halka çogunlukla Zaza derler. Ancak kendi aralarinda zaman zaman Zazalara "Dilmice Çewligi" de diklerine tanik oluyoruz. Kendileri için de yer yer Dimli adini kullandiklari olur. Bu örnekte, iki kesimin köken birligine dolayli bir referans buluyoruz.
Kürtçe konusanlarin hem Kirmanclari hem de Zazalari Dimili olarak adlandirmalari, Kirmanclarin ve Zazalarin köken birligine isaret eden bir diger kanittir.
Açik ki günümüzde Kirmanclar ve Zazalar arasinda ortaklasa kullanilan tek etnik terim Dimili adi olmaktadir (bazi yerlerde sadece dil adi olarak, bazi yerlerde ise ayni zamanda halk adi olarak).
Bu özelligi nedeniyle Dimili terimi, iki kesimin kökenini saptamada anahtar bir önem tasiyor.
Kirmanc ve Zaza terimlerinin orjini henüz tam olarak saptanabilmis degil. Ama Dimili ya da Dimili teriminin Deylem adindan dogdugu ve "Deylemli" (Deylemi) demek oldugu F. C. Andreas tarafindan ikna edici bir biçimde açiklanmis bulunuyor. Andreas'in bu görüsü A. Christensen tarafindan tanitildi (Bk. Les Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, 1921, Kopenhag).
Minorski, K.hadank, MacKenzie ve kendi alanlarinda otorite kabul edilen daha baska pek çok tarihçi ve dilbilimci de, F. C. Andreas'la ayni görüsü savundular.
Dimli-Deylem baglantisina ilk isaret eden kisi, Ermeni yazarlardan Antranik olmustur. Antranik, bu görüsünü 1901' de yayinlanan Dersim adli incelemesinde ileri sürer (Bk: Dersim, 1901, Tiflis; Türkçe çevirisi için bakiniz Desmala Sure, Sayi: 6, 8 ve 9).
Su ana kadar eksik birakilan sey, Dimli-Deylem baglantisini dogrulayan tarihsel verilerin derli toplu bir biçimde sunulmamis olmasidir. Bu boslugu dolduracagi inanciyla, ulasabildigim verileri özetlemek ihtiyacini duydum.
Birinci tanigimiz Agathias.
Bizans tarihçilerinden Agathias ( M.S 553-579/582), "Histories" adli yapitinda "Lazica" daki Roma-Pers savaslarini anlatirken, bu savaslarda Persler'le birlikte savasan "Dilimnitler" dedigi Deylemliler'den de söz eder. Agathias, bir yerde söyle der:
" The Dilimnites are among the largest of the nations on the far side of the Tigris whose territory borders on Persia". Türkçe'ye söyle tercüme edilebilir:
"Dilimnite'ler ülkeleri Iran'la sinir olan Dicle kiyisindaki uluslarin en büyükleri arasindadirlar"
(Bk. Agathias, "The Histories", Trans. By Joseph D. Frendo, 1975, 111. Kitap , S,87-88).
Yukardaki satirlar söyle sürer:
"Onlar çogunlukla Persler'le birlikte savasmaya alisik iselerde, gerçekte özgür ve bagimsiz olduklarindan herhangi türden bir zorlamaya boyun egmek tabiatlarina aykiri düstügünden , bagimli/köle bir halkin mecburi askeri olarak savasmazlar" (a.g.y.,S.87-88).
Agathias' in bu satirlari M.S 550'lerin basina ait.
Bu demektir ki, Dimililer (Kirmanclar ve Zazalar) M.S. 6'inci yüzyilin ortalarinda (M.S. 551-52) bugün isgal ettikleri topraklarda bulunuyorlardi ve bagimsiz bir yasam sürüyorlardi. Agathias' in söylediklerinin anlami bu.
V. Minorskiy de, "Daylam" baslikli makalesinde Agathias'in dediklerinden ayni sonucu çikarir (Türkçesi için bk. Desmala Sure, Sayi: 1).
Ikinci tanigimiz , 10'uncu yüzyil Ermeni tarihçilerinden Thomas Ardzrouni.
Thomas Artsruni, "Histoire Des Ardzrouni" (History of The House of Ardsruni) adli eserinde, onuncu yüzyila kadarki Ermeni tarihini, özel olarak da Artsruniler olarak bilinen Van Ermeni Kirallig'inin (vaspurakan) yönetici ailesinin tarihini anlatir. Yazarin soyadindan anlasildigi kadariyla kendisi de bu aileye mensuptur.
Bu kitabin ara basliklarindan biri söyle:
"Delemik'lerin Aghbag eyaletindeki Hadamakert kentine düzenledikleri sefer, Tanri'nin sayesinde Ermeni kuvvetlerinin zaferiyle sonuçlandi" (a.g.y., S.243).
Bu baslik altinda su satirlari okuyoruz:
" Ayni dönemde Asur ülkesine gitmek için yola çikan Delemikli bir askeri müfreze Aghbag eyaletindeki Hadamakert kentinde büyük yagmalara giriserek, çocuk, kiz, kadin vs. kaçiriyorlardi.
Bunu duyan kral, seçkin suvarilerinden olusan bir grubu onlarin üzerine gönderdi. Kralin emrine sadakatla bagli olan suvariler, bir süre sonra Antzevatsik bölgesinde Delemikleri bozguna ugrattilar. Yigit ve kokusuz okçular, Delemikleri otlarin Ermeni atlarinin nallari altinda ezilmesi gibi, ezip geçtiler. Asagi yukari, kiliç ellerinde 2 000 kisi öldürüldü. Delemiklerin askeri kampi ele geçirilip yagmalandi. Esirler kurtarilarak evlerine ve ülkelerine gönderildiler" (a.g.y., S.243).
Bu satirlar kitabin Fransizca'sindan çevrildi. Kitabin Fransizca çevirmeni yikardaki pasaja su notu düsüyor:
"Bu hikayenin degisik bölümlerinde yazarimiz tarafindan belirtilen Amiouc'daki Outhmaniciler (&18) Zourarec'ler kabilesi (&37), ve nihayet bu hikayede sik sik adi geçen Caisiciler ve Bougha dönemindeki Delemicler'in ülkesi sadece Ermeni yazarlar tarafindan biliniyordu.. En azindan bunlarin isimlerini Mose Caghancatovatsi, 1. 111. Bölüm XX1'de bulunabilir. Bu 10. Yüzyillardir. Yazara göre Rusça çevirisinin 275. Sayfasinda.
Tarih sahnesine çikan yeni bir Delemic boyu, ki bunlar Salar adi da verilen bir generale itaat ediyorlardi (veya general ile ittifak yapiyorlardi, S.C). Bu general Aghovanie, Pers ülkesi, Ermenistan, hatta Berda sehrini hükmü altina almisti. 914'e kadar bu bölgelere hükmeden Ruslar'i da kovmustu. Iste bunlar kuvvetli ihtimalle Adamakert'i isgal eden ve Ermeni krali Gagik tarafindan yok edilmekle yüz yüze birakilan general Salar'in son askeri müfrezesini olusturan Delemikler'dir. Kesin tarih belli degil" (a.g.y., S 243-244, Fransizca'ya çevirenin dip notu).
Yukardaki satirlarda Thomas Astruni, 10.yüzyilda Deylemlilerin Ermenistan'i isgalinden söz ediyor.
Aghbag hatamakert (Adamakert) kentini Isgal eden Deylemliler Antzevatsik bölgesinnde Ermeni ordusu ile karsi karsiya gelirler. Yazarin ifadesinegöre bu savasta Deylemliler yenilgiye ugratilir.
Yukardaki bilgiler birçok yönden eksik.
Olayin daha yakindan anlasilmasi için iki taniga daha bas vurmak gerekir:
Ibn Miskavayh (ölm.1030) ve Ibn al-Asir (1160-1233).
Arsak Poladyan, "V11 - X Yüzyillarda Kürtler" adli çalismasinda özellikle bu ikilinin yazdiklarina dayanarak sunlari söyler:
" Hicri 326 yillinda (937-938 yilinda) Laskari Ibn Mardi, büyük ordusuyla Djibal'den Azerbaycan'a saldirdi…Laskari, yönetim merkezi saydigi Ardabil'den baska hemen hemen bütün bölgeyi ele geçirdi. Saldiriyi püskürtmek için Daysam, Ziyaridler'in Emir evinden prens Vasmgir'le anlasmaya basladi… Ayni yil Vasmgir, Rey'den Azerbaycan'a gittigi sirada Laskari savasmadan ordusunu bölgeden çikardi, Ermeni bölgesi Andzevadzik'e (Arap. Az-Zavazan) geçti, buradan Musul'a hareket etme niyetindeydi. Fakat yolda Artsrunida'nin Ermeni prensleri tuzak kurdular ve Laskari'yi öldürdüler.
Ibn Miskavayh ve Ibn al-Asir bu olaylarin daha etrafli bir yorumunu vermektedirler" (a.g.y., S. 63-64, Öz-ge yay., çev. Mehmet Demir).
Yanilmiyorsam, yukardaki satirlarda deginilen olay, T. Astruni'nin anlattigi ayni olaydir.
Bu durumda Ermenistan'a giren ordu Cibal yöneticisi Laskari'nin kumandasindaki Deylemi ordusudur. Laskari, ya Deylemli Laskari'dir, yada Gilan'li Laskari'dir (Bk. Minorsky, La Ddomination Des Dailamites, Dipnot: 47; Türkçe'si için bk. Desmala Sure, SayiS11/1,S.34).
Olayin tarihi M.S. 937-38'dir. Ermeniler'le savasin oldugu yer de Ermenice'de Andzevadzik, Arapça'da ise Az-Zavazan ya da sadece Zavazan olarak adlandirilan Zaza ülkesidir.
Bu dönem, Abbasi imparatorlugunda merkezi otoritenin zayifladigi, hemen hemen her tarafta oldugu gibi Ermenistan'da da ismen halifeye bagli fakat fiilen bagimsiz devletlerin olustugu, Buyi Deylem Devleti'nin dogusuna öngelen dönemdir. Bu dönem Ermenistani'nda iki rakip ermeni kralligi vardir: Baskenti Ani olan Bagradit kralligi ve Van gölü ve çevrasini kapsayan Van merkezli Vaspurakan (Van) kralligi. Ardsruniler, van kralliginin yöneticileriydi.
"Dersim" adli kitabinda Thomas Artsrunu' nin yukardaki satirlarina göndermede bulunan Antranik, söyle der:
"Thomas Arzrouni…Telmig irkindan bir ordunun Aghbag'in Hatamakerd Sin bölgesine varisinda…, Ermeni kralinin onlar üzerine bir saldiri emri vererek ikibinini öldürüp savasi kazandigidan söz ediyor. Bana öyle görünüyor ki , Dersim'de ve diger bölgelerde yasayan yukarda ki Telmigler, dilleri Dersimlilerin çogu tarafindan konusulan ve simdi Dimli veya Tmli olarak biliniyor olanlardir" (a.g.y., S.160-161, Dipnot). Antranik'in Dimli-Deylem baglantisini kurdugu satirlari bunlar olsa gerek.
Üçücü tanigimiz "Meyyafarkin ve Amed Tarihi'nin yazari Ibn'ül-Ezrak (M.S.985-1062) olacak.
Ibn'ül Erzak bu eserinde Deylemlilerin (Buyiler/Buvey ogullari) M.S. 979-980'de Diyar-i Rebia (Musul-Ceylanpinar arasindaki bölge), Meyyafarkin ve Diyarbakir'i zaptini anlatir (Bk.Mervani Kürtleri Tarihi, S.48; Çev. M.E. Bozarslan). Ibn'ül Ezrak, Buyid devletini de "Deylem Devleti" olarak tanimlar (a.e.g., S.135 ve 152).
Son olarak Londra Universtesi professörlerinden David Marshall Lang'in Deylemlilerin 1021' de Ermenistan'i feth ettigini anlatan sözlerine basvuracagiz.
"1020'de Ani'nin Bagradid yöneticisi Gagig-1 öldu. Bu olay büyük Ermenistan'in ortaçag boyuncaki ulusal tarihinin son sayfasini açti. Artik Shirak Eyaleti ile sinirli hale gelmis olan Bagratid egemenligindeki topraklar Gagik'in iki oglu, ilimli Jhon-Smbat 111 ve daha dinamik Ashot 1V the Valiant arasinda bölündü. Çok geçmeden hazar bölgesinden Müslüman Daylamitler Ermenistan'i istila ettiler (1021). Ayni sirsda Selçuk Türklerinin ilk gruplari da Vaspurakan'da,van gölü çevresinde göründüler" (bk.D. L. Lang, The Armenians: A Poeple In Exile, S 55, 1981).
D. M. Lang 1021'deki bu olaya bir baska kitabinda da hemen hemen ayni satirlarla söyle deginir:
"Ani'nin Bagradit yöneticisi Gagik-1. 1021'de öldü. Bu olay büyük Ermenistan'in ortaçag boyuncaki ulusal tarihinde yeni sayfayi açti. Simdi Shirak veya Siracene vilayeti ile sinirli hale gelmis bulunan Bagratid deminyonlari Gagik'in iki oglu arasinda - pasif Jhon-Smbat 111, ve daha enerjik Asot 1V cesur arasinda- bölündüler. Çok geçmeden, Selçuk Türkleri'nin ilk gruplari Van Gölü çevrasindeki Vaspurakan'da kendilerini gösterirlerken, Azerbaycan'dan (gelen) Daylamitler 1021'de Ermenistan'i istila ettiler"
(Bk. D. M. Lang, Armenia: Cradle of Civilization, S. 193-196, 1970).
Bugün kendilerini Kirmanc ya da Zaza olarak tanimlayan Dimli konusan topluluklarin Anadolu;daki tarihinin burada verilen en erken tarih olan M.S. 550'lerden çok daha gerilere dayandigi inancindayim. Ama ben, kendimi sadece su ana kadar ulasabildigim ve tanik gösterebildigim tarihsel olaylari özetlemekle sinirladim. Henüz emin olmadigim olaylardan sözetmedim. Ancak, burda kanitlariyla birlikte segilenen tarihsel gerçekler, Kirmanclarin, Kizilbaslarin ve Zazalarin Deylem'le ve Deylemliler'le iliskisini açikça ortaya koymaya fazlasiyla yetiyor; Dimli-Deylem kuramini dogruluyor.
Yukardaki kanitlar çürütülemez.
Besbelli ki, Dimlilerin Kürt ya da Türk olduklari yönündeki tezler temelsizdir.
|
|
